1
Deti në ngjyrë gushë rosaku, kodra ballkon e Sarandës dhe ishulli i Korfuzit. Këto duhet të kenë qenë tri figurat e para që u pasqyruan te retina e syve të mi, ditën kur hapa qepallat dhe me mahnitje foshnjore fillova të dalloj botën e madhe që gjallonte rretheqark. Besoj, këto tri pamje do të mbeten edhe figurat e fundit në çastin, kur t’i mbyll sytë përgjithmonë. Për arsyen e thjeshtë, se vegimi i tyre, nëpër ëndrra dhe kujtime, më është rishfaqur si refren figurativ i çuditshëm, gjatë dekadave të viteve. Kohë kjo, gjatë së cilës, jam endur fillikat, i shkëputur nga vendlindja dhe trungu familjar. Si një shpirt i ndarë nga dashuria e ngrohtë e shpirtrave të afërt. Dhe të gjitha erdhën pas një largimi të dhimbshëm. Për t’u shpëtuar pasojave të damkës së zezë, që më vunë në lulen e ballit të njomë dhe në bardhësinë e shpirtit të panjollosur. Kur isha vetëm dymbëdhjetë vjeç.
Babai im pa një ëndërr të habitshme. Kishte hipur mbi një kalë të bardhë fluturues, që endej nëpër lartësitë e krifave të reve. Nën jelet mjegullore të atij kali fantastik, kishte soditur disa qytete të madhërishëm, me shtëpi të bardha, farfuritëse. Një zë i mistershëm, që sillej nëpër qiell, i tha se ishin Korfuzi, Janina, Athina. Vende këto, që ua kishte mësuar emrin vetëm nga historia. Sepse nuk i kishte parë kurrë, veçse në atë ëndërr të mallkuar.
Ajo ishte një fanepsje gjumi e çuditshme që i shkaktoi rrënimin fatal qysh të nesërmen. Kur me habi ua tregoi shokëve të shkollës ku punonte si mësues. Deshi të vërtetonte se ëndrrat nuk ishin pasojë e mendimeve të ditës, por thjesht fantazi e përgjumjes së trurit. Pas kësaj, e arrestuan befas, për propagandë e agjitacion politik.
Duarlidhja u bë në shtëpi, pak çaste para agimit. Prangat e llahtarshme ishin prej hekuri të ndryshkur dhe me dy vida. Njëri nga policët, me pincë në dorë, i shtrëngoi vidat aq fort, sa ëndërrimtari ynë hallemadh ia bëri “Oh!” nga krisja në kockë. Ne, fëmijët e zgjuar të tmerruar, i mbushëm sytë me lot. Vjollca, më e dhembshura Dhoqina jonë e vetme, qau me zë.
Atëherë oficeri i policisë, që kryesonte grupin e shoqërimit, u kthye nga turma e vocërrakëve të lebetitur. Shtrëngoi dhëmbët me urrejtje primitive dhe turfulloi me zë të nderë :
- Këtë armik të zi të popullit duhet ta pështyni në surrat, jo të qani e të mërziteni për të!
- O perëndi e madhe, ç’thua kështu? - iu drejtua nëna me pezëm të thellë. - Kush do m’i ushqejë shtatë fëmijët mua?…
- Shëndosh shteti. Mos e çaj kokën fare për këtë merhum me kokë të krisur nga dituria e tepërt! - oshtiu me ton të lartë përbuzës egërshani blu dhe e shtyu babanë nga dera me aq forcë, sa desh u rrokullis shkallëve.
Ata e ngjeshën egërsisht në xhipin e frikshëm dhe ia mbathën me ngut. Atë çast m’u duk sikur babanë tonë e gëlltiti goja e madhe e kuçedrës dhe me të në dhëmbë u zhduk nëpër mugëtirë. Nëna e topitur dhe e pikëlluar shtangu një copë herë të gjatë. Ngriu si statujë me krahët zgjatur mbi kokat e fëmijëve, të ngjeshur rreth saj të tmerruar. Kishte ngulur sytë e përlotur jashtë derës, diku përballë detit të tallazitur. Dhe mendohej me hidhërim, për gjëmën që e kishte gjetur papritmas. Vjollca qante me dënesa. Unë, i heshtur e i zymtë, për një kohë të gjatë po përpiqesha të merrja me mend, se si mund të na bëhej shteti baba... Si do të martohej nëna jonë sërish e të kishte për burrë shtetin...Dhe më dukej sikur lotët më pikonin në tru.
- Vallë do na dojë ne, ky, baba shteti, moj nënë? - theva heshtjen me druajtje e dyshim.
- Larg qoftë! - u vrenjt ajo dhe shfryu me zë të ulët, - I kam parë gratë dhe fëmijët e të burgosurve, si i kanë lënë rrugëve pa punë e pa katandi. Po ishalla, e shohin, që ky, fatgremisuri ynë, s’ka faj dhe e lëshojnë shpejt...
- Po ata thanë që është “armik i zi”, moj nënë!... - mërmëriti Vjollca e ngashëryer.
- Lere ç’tha ai harbuti, po gjynah mos qoftë, për tët atë unë i vë të dy duart në zjarr. Ai nuk shkel një mizë, jo t’i bëjë keq njeriu. Do e kenë ngatërruar me ndonjë ditëzi tjetër. Po mos u mërzit kaq shumë, të keqen nëna!..
Në mbrëmje, na lajmëruan nga dega e brendshme. T’i çonim babait mbulesa për të fjetur dhe ushqim, derisa të dilte në gjyq. Si më i madhi i djemve, m’u desh të endem mjaft kohë para dyerve të tmerrshme të policisë. Aty ku silleshin e shoqëroheshin për në gjyq një mori njerëzish duarlidhur. Dhomat e izolimit dhe korridoret ishin mbushur plot me “armiq”. S’do ta harroj kurrë atë pamjen e tyre fytyrëverdhë e me kokën të qethur. Mënyrën se si përcilleshin me automatik pas shpine, mes ulërimave të policëve të ndërkryer. Ata i gjuanin me shkelma herë pas here dhe ku të mundnin. Shfrynin dufet egërsisht, për të rënë në sy para eprorëve kush e kush më shumë. Demonstronin kësisoj urrejtjen e verbër ndaj armikut të klasës dhe besnikërinë prej qeni ndaj Partisë.
Ma pickon kujtesën njëri nga nënoficerët e policisë, një brumbull i dhjamosur me qafën si të derrit. Duart i mbante mbledhur mbi bark si dy gaforre të ngopura. Zgërdhihej e brumbullonte gjithë ditën para grave të të arrestuarve te dera dhe një ditë më shfryu hakërrues:
- Na mbive ferrë te porta, o piçirruk i djallit! Ç’i sjell bukë akoma atij krimineli, lere të ngordhi!
- Ti e lë babanë tënd të ngordhi?- ia ktheva, duke i nxjerrë fjalët si plumba, prej xhëngës që m’u bë në fyt.
- Mos krahaso babanë tim me tëndin, or këlysh reaksionari, se të zhdëp me ca shqelma e të hedh tutje si zagar të zgjebosur! - ulëriu me gurmazin plot.
E ndjeva veten tepër të poshtëruar. Po s’kisha ç’i bëja derrit të veshur me lëkurën e djallit. Veçse të heshtja dhe të bluaja përbrenda zemërimin. Shumë hallexhinj i jepnin ndonjë llapushkë, ndonjë kavanoz me mjaltë ose gjalpë, që të mos u hante ushqimet e të arrestuarve. Unë s’kisha as helm, që ta ngordhja dhe s’kisha as frikë, mos më hante atë gjellën e babait me presh e lakra pa vaj. Tërë atë ditë ripërtypa inatin në heshtje. Dhe natën ai më doli në ëndërr sikur nxirrte iriq deti nga prapanica.
Pas tre muajve babanë e hoqën nga dhomat e izolimit të degës së brendshme. Dëgjuam se e kishin nxjerrë në gjyq, me dyer të mbyllura dhe pa avokat, në Gjirokastër. Ishte dënuar me pesëmbëdhjetë vjet burg, konfiskimin e pasurisë, heqjen e të drejtës elektorale dhe heqjen e triskave të frontit për të gjithë familjen. Ç’ka do të thoshte, se këtej e tutje, ne të tërë do të quheshim publikisht të deklasuar dhe të damkosur në ballë me vulën e zezë të “armikut.” Dhe ndonëse pa pranga në duar, do të lidheshim përgjithmonë me ca pranga shpirtërore të tmerrshme.
Te kërkesa për rigjykim në shkallën më të lartë, që na dërgoi babai nga burgu i kalasë së Gjirokastrës, lexuam dhe kuptuam gjithçka. E kishin bashkuar me ca intelektualë të panjohur, të një grupi “armiqësor”, që gjoja kërkonin të arratiseshin në Greqi. “Edhe po të ndodhesha në Greqi, do të arratisesha andej, për të ardhur pranë shtatë vogëlushëve të mi, që kanë mbetur pa kafshatën e gojës.” e përfundonte babai kërkesën ankimore. Vetëm atëherë u qartësuam për të vërtetën e tij. Dhe të gjithëve na rënkoi shpirti, që e kishin dënuar fare kot. Kuçedra që e rrëmbeu atë ditë e kishte gëlltitur, për ta tretur përfundimisht brënda rropullive të saj. Dhe ne s’na mbetej gjë tjetër, veçse ta qanim.
Ajo kishte qenë një ëndërr mizore me bukuri të llahtarshme, që shkatërroi jo vetëm jetën e tij, por damkosi përjetësisht tre breza: Rrethin e pjellës së tij, pjellën e pjellës së tij dhe rrethin e atyre që pollën babanë. Të gjithë të damkosur në shpirt dhe të destinuar për vuajtje e privime pa fund.
Ajo ëndërr kotësie, u bë njëherësh edhe sjellësja e fatkeqësive të krejt fisit tonë degëshumë, nga Saranda në Shkodër. Përfytyruar në mënyrë figurative, ne ishim një pemë gjenealogjike e madhe, në trungun e së cilës u vendos papritmas damka e zezë: “Armik”. Pemë me rrënjë të thella e të lashta, që u dënua padrejtësisht. Pemë me degë njerëzore të harlisura, që iu mohuan të gjitha rrezet farfuritëse të dritës së jetës dhe flladitjet kaltëroshe të ajrit të lirisë. Pemë fatkeqe, e shënuar për t’u përbuzur e për t’u tharë pak nga pak, deri në gjethet dhe rrënjët më të imta.
Si lastar i kësaj peme të përbuzur e të detyruar për t’u izoluar nga pylli njerëzor, m’u desh të përballoj qysh në moshë të njomë, të gjitha goditjet e stuhive klasore dhe të gjitha gjëmimet e breshërimave të tyre. M’u desh të duroj për një kohë tejet të gjatë. Madje edhe përtej durimit, për të mundur të mbijetoj deri sot. Jo vetëm për të gëzuar jetën e mëtejshme. Por edhe për të gjetur kohën e volitshme, kur mund të tregoja gjithçka pa frikë. Kur gjuha ime si flamuri në gjysmështize, të zhdërvillej lirshëm në eterin e fjalës së lirë, me zanore të forta dhe bashkëtingëllore zëlarta.
Siç po bëj këtu poshtë, në letër shumëfaqëshe të bardhë dhe radhë pas radhe. Për të nënrenditur të vërtetat e hidhura të mohimit, të përbuzjes dhe të poshtërimit, që na shkaktoi ajo damkë e tmerrshme. Por jo vetëm ne, sepse poshtërimi dhe turpërimi i asaj kohe rëndon mbi ndërgjegjen dhe historinë e tërë kombit. Dhe duhet dëshmuar patjetër, për të sotmit dhe për ata që vijnë pas nesh, se si njolla e zezë e asaj damke zheu e përdhosi, pothuaj të gjithë skajet e shpirtrave tanë të tallazitur. Dhe për ta bërë këtë, mjafton të lëshoj herë pas here një kovë në pusin e thellë të vetes sime, që të nxjerr prej andej lëngun e hidhur të kujtimeve.