16
Fundi i viteve nëntëdhjetë. Sistemi socialist, i trumbetuar me aq bujë, po pësonte të çarat e para të pariparueshme. Shtypi i kohës shkruante për rënien e murit të Berlinit. Gjermania e para dhe më pas Rumania filluan shpërbërjen e ngrehinës socialiste. Por edhe kazani shqiptar valonte me shkulme të nxehta. Rinia e mbushur me urrejtje rrekej të arratisej nga ky vend, ku privohej çdo e drejtë, puna, liria e fjalës, argëtimi. Presidenti Alia, duke parë se situata po i rrëshqiste nga duart, dha urdhër të vriteshin ata që tentonin të arratiseshin.
Gojë pas goje dëgjonim për vrasjet në kufirin e Rrajcës, Qarishtës, Sterblevës e deri poshtë në Sarandë, ku i kisha parë me sy. Bisha e kuqe, e rritur me plazmën e shqiptarëve, edhe në agoninë e fundit, vazhdonte të thithte gjak rinor, për të zgjatur jetën e saj. Të gjithë të arratisurit, quheshin tradhtarë.
Sa më tepër frenohej populli, aq më kaotike bëhej gjendja. Koha vërtetoi se, të gjitha përpjekjet e deritashme, për ndryshimin e pronësisë dhe krijimin e njeriut të ri, ishin zgjidhje, si të lidhësh me fasha një hemorragji fatale, që shpërtheu tani me pizga të fuqishme. Italia, Franca, Gjermania...të lakmuara nga shqiptarët e mbyllur aq gjatë në zhguallin socialist, paskëshin qenë këtu brenda. Të kufizuara vetëm me nga një gardh kangjellash të hekurta. Njerëzit vrapuan nga i gjithë vendi të hyjnë nëpër ambasada. Dyndja ishte aq e madhe, sa nuk mund të përmbahej kurrësesi. Madje, flitej se policia po arrestonte në masë, ngjeshte burgjet dhe të pabindurit vriteshin. Familjarët e tronditur kërkonin të afërmit dhe rrekeshin të merrnin vesh nëse ishin gjallë. Ekrani i vogël, ku ishin mbërthyer vështrimet milionëshe, jepte pamje tronditëse. Mesa shihej, diçka shumë themelore po ndodhte me njerëzit dhe me imazhin e tyre për vetveten. Dukej se po afronte me shpejtësi edhe çasti solemn, kur shteti komunist do të paguante haraçin përfundimtar. Për gabimin gjigantesk të kthimit të individit shqiptar në xhuxh të bindur e për përpjekjet kolosale, që ta bënte popullin të butë me kërbaç të fortë.
Arriti me urgjencë i dërguari i sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, i cili bindi qeverinë të zhbllokonte situatën. Qytetarët e këtij vendi evropian duhet të liheshin të lirë. Pas presionit ndërkombëtar, më 2 korrik ’90, u lejua, që azilkërkuesit e ambasadave të shoqëroheshin me autobusë të mbyllur drejt Durrësit. Prej andej, vaporët do t’i shpërndanin nëpër ato shtete të Evropës, përfaqësitë diplomatike të të cilave u kishin dhënë strehim politik.
Ditë me radhë, komiteti i partisë i Tiranës, në mitingjet para pallatit të kulturës, i shpalli heretikë të rrëshqiturit nga duart e shtetit. Sekretari i parë, Gjoni, i cilësoi: “Jashtëqitjet e Shqipërisë”. Më pas urdhëroi mbledhjet me të afërmit nëpër lagje, për të prerë me ta çdo komunikim. Përndryshe, familjet do të përndiqeshin politikisht.
Zëri i intelektualëve të shquar, si Popa, Kadare, Berisha, kërkonte në shtyp lirinë e fjalës. Ngjarjet ndërroheshin shpejtësisht. Lëvizja studentore kërkonte me ngulm heqjen e emrit të diktatorit nga Universiteti i Tiranës. Në dhjetor ‘90 u formua Partia Demokratike, e para forcë politike opozitare. Dhe njëra pas tjetrës u lidhën hallkat e zinxhirit të partive të shumta.
Shtypi opozitar shpalosi para shqiptarëve, se kush kishte qenë Enver Hoxha dhe regjimi i tij diktatorial, korrupsioni dhe vaniteti i tij kriminal. Ai Enver, i paraqitur nga propaganda partiake dhe i përfytyruar nga masa naive, si idhulli paqësor i proletarëve, që arnonte çorapet, për të cilin kishin qarë dikur, tani përshkruhej sikur të ishte djalli. Sa shumë tragjedi për eliminimin e shokëve ishin fshehur. Sa shumë emra nga kapitalet e mëdha mendore ishin vrarë, torturuar burgjeve, apo internuar baltërave të largëta, vetëm se kishin patur dëshirë të shprehnin mendimin e lirë. Në këtë vend, njerëzit ishin masakruar më lirisht e më lehtësisht se drurët e pyjeve dhe shtazët. Dhe ne paskëshim duartrokitur e brohoritur të keqen tonë të madhe për dekada. Ndonëse me prejardhje hoxhe, Enveri kishte arritur deri aty, sa të bëhej edhe perëndivrarës, për të mbetur vetë perëndi. Por doli se ishte vetë Satanai. Një gjakësor i madh, që ia kishte mbyllur gojën historisë për gjysmë shekulli. Krimi i tij u ngjit aq lart, sa ia arriti lavdisë. Për sa kohë që Shqipërinë ai e paskëshe përfytyruar si një fëmijë të urtë, e budallaqe.
Ndërkohë, mendimi im nuk ndalej aq te të pavërtetat e Enverit, sa te të kuptuarit e tij, se si arriti të dukej aq i vërtetë me dhunë…
Nga monstruozitetet e treguara prej viktimave të sistemit, vendi po zgjohej. Njerëzit akumuluan urrejtje aq të madhe, sa në shkurt ‘91, populli me studentët në krye rrëzoi përtokë monumentin e diktatorit dhe e tërhoqi zvarrë përmes Tiranës. Te oshtimat e turmës gjigante kumboi gjithë zemërata shqiptare e grumbulluar në zinxhirin e disa brezave.
Edhe në Qukësin e qetë, lëvizja për përmbysjen e diktaturës gjallëroi shpresat tona. Bashkë me ish nxënësin tim, Nardi, mësues fizkulture, i bëmë një telegram përshëndetje grupit nismëtar për krijimin e PD: “Na u bë zemra mal, mal u bëftë edhe partia e re!” Teksti mbyllej me dy emrat tanë. Telegrami i nisur nga posta e Qukësit, u lexua në postën e Librazhdit dhe u njoftua menjëherë sekretari i parë. Ai ishte nga fshati ngjitur me qytetin. Pasdite më ndali në rrugë, fytyrëvrenjtur e buzëvarur:
- Nuk e prisnim këtë gjuajtje nga ty!...
- Oho, unë kam pritur shumë gjuajtje nga ju dhe paraardhësit, - i thashë krejt gjakftohtë. - Tani ka ardhur koha të prisni ju në portën tuaj dhe unë të gjuaj. Prandaj mos u habitni kaq shumë, kur ende s’është mbushur viti që me urdhrin e Partisë jam degdisur jashtë qytetit.
U shtang dhe sakaq e lashë në mes të rrugës me shoqëruesin e vet, duke ia lënë edhe pyetjet e tjera në gojë.
Janë mjaft ngjarje për t’u përmendur në këtë periudhë, por do të vlerësohet për këtu më e rëndësishmja. Ndërkohë që i biri i komisarit Dhimo, një mjek gjinekolog mblidhte firma për shoqatën “Vullnetarët e Enverit”, i biri i sekretarit të partisë të komitetit ekzekutiv shkoi në mitingun e Korçës dhe takoi Berishën. I kërkoi të formonte PD-në edhe në Librazhd. Pas kësaj erdhi e më bëri të ditur, se i kishte thënë të lidhej “me atë shkrimtarin, profesor në Qukës” dhe ta formonin. Biseduam se kisha disa shokë, që mund t’i afroja dhe ai kishte disa djem që mund t’i bashkonim. E lamë të mblidheshim së shpejti, me gjithë rezervën time për këtë pinjoll partie, që po ndërmerrte nismën. Pas ca ditësh mora vesh se e kishte formuar degën e PD-së me shokët e tij. Kur e pyeta pse veproi në këtë mënyrë, u gjegj krejt i qetë:
- Nuk deshën shokët e mi. Thanë, po të vijë profesori, do zgjidhet ai. Kishin qejf të zgjidheshin vetë...
- Dhe kush janë ata?- pyeta me kureshtje.
- Gjezi, Surjai, Sinani, Ylberi... - zuri të numëronte.
Pra, i biri i komisarit Dhimo, që në antimitingje mbajti bustin e Enverit mbi supe dhe u quajt arkivolmbajtës, i biri i komandantit të skuadrës së pushkatimit që ekzekutoi dy shokët e mi poetë, i biri i Eqeremit, i biri i sekretarit të partisë e të tjerë.
- Stop! - ia preva, i mbushur deri në grykë. - Keni bërë shumë mirë që s’më lajmëruat. Nuk dua të renditem për të formuar parti të re, me ata që kanë partinë e vjetër në shtëpi.
Pas ca ditësh të tjera, takova në Elbasan poetin Vyshka. Tha, se sapo kishte dalë nga takimi i presidentit Alia me kuadrot e institutit të lartë pedagogjik. Ai kishte porositur: Partia Demokratike është bërë tashmë një realitet. Ajo nuk duhet luftuar haptas, se na dënon bota, por duhet asimiluar, duke futur në radhët e saj njerëzit tanë. Kaq ishte e mjaftueshme për mua, që të mbetesha i qetë në shpellën time letrare.
Marsi filloi me shkallmimin e portave të hekurta të portit të Durrësit. Turmat e irrituara pushtuan forcërisht vaporët e ankoruar dhe u dyndën me qëllimin e vetëm, ikje sa më parë nga mynxyra shqiptare. Me kacavarje nëpër litarë, me not dhe me rënie në det mes klithmash, sa hap e mbyll sytë, anijet u tejmbushën deri te direkët. Aq sa dukeshin, si ajo mizëria e bletëve të mbledhura topuz, pas daljes nga zgjoi. Në këmbë dhe të ngjitur pas njëri-tjetrit, nën brerimat e shiut dhe fshikullimat e erës, pritën disa ditë me sytë nga qielli, të lejohej nisja. Të asfiksuar, të alivanosur e të uritur, u bënë edhe viktima të matrapazëve, që ua shisnin bukën me çmimin e një furre. Më në fund, kapicat njerëzore u lejuan të çajnë detin drejt Italisë. Pritje alarmante dhe kthime mbrapsht, prej anijeve luftarake, për të penguar hyrjen masive në porte. Atëherë disa vaporë iu drejtuan truallit Helen. Edhe aty pengesa dhe energji njerëzore të mbaruara. Një pjesë u detyruam të kthehen, të tjerë vdiqën nga asfiksia dhe u hodhën në det. Kanalet televizive të kontinentit transmetonin pamje rrëqethëse të një batërdie të vërtetë. Më ka mbetur e ngulitur në mendje fraza e gazetarit të Rait: “Tre milionë njerëz të kapur në grackën e kuqe, mundohen të shpëtojnë nga mizerja e pesëdhjetë vjetëve.”
Fundi i marsit solli zgjedhjet e para pluraliste. Por manipulimet dhe nostalgjikët ia dhanë votën përsëri partisë së vjetër me emër të ri. Parlamenti i parë pluralist, i dominuar nga ish komunistët, zgjodhi sërish president Alinë, njeriun e padëshiruar tashmë nga ky popull i rropatur. Propaganda e shumëfishuar opozitare kërkoi rrëzimin e qeverisë së sapokrijuar të kryeministrit socialist Nano dhe zgjedhje të parakohshme. Sindikatat e pavarura ngritën popullin në greva e manifestime të pandalshme, që të fitonte dëshira e shumicës.
Duke shkuar shpesh te Monda në Tiranë, më mbetën sytë ato ditë te turmat e mëdha të revoltuara. Rrugët e mbushura cep më cep dhe sheshet, ushtonin nga parullat: “President, o legen, ke pesë vjet që na gënjen. Poshtë qeveria, rroftë Amerika. Ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Evropa“. Mbi tarracat e pallateve dhe mbi muret e shurdhuara të Komitetit Qendror, vrojtonin sytë e mprehtë të snajperëve, me mitraloza dhe armë automatike. I gjithë viti ‘91 gjëmoi nga britmat dhe presionet. Bluja përballë të kuqes, si në tërheqjen e litarit, njëra e mbante pushtetin me dhëmbë, tjetra e tërhiqte me ushtima dramatike.
Shkretimi i vendit u shtri kudo dhe mbi gjithçka. Uzinat, fabrikat, ndërmarrjet me mungesa rentabiliteti, u braktisën dhe u lanë në greminat e fatit. Në këtë kaos vjeshte, qeveria e Nanos u detyrua të japë dorëheqjen. Qeveria provizore për zgjedhjet e ardhshme, nuk dinte nga ta kapte fillin e kokolepsur. Populli mbeti pa mjete jetese. Në dimrin e acartë të atij viti, u prenë plepat e rrugës, hardhitë dhe pemët e tjera për ngrohje. Thuhej se, me nxitjen e kundërshtarëve politikë, filloi vjedhja dhe shkretimi i ndërmarrjeve.
Në Qukës e në rrethinat, shihnim me keqardhje, se si brenda pak orësh u rrafshuan disa dhjetëra magazina të kooperativave, zyra dhe qendra socialkulturore. Me logjikën e vetme, se ishin ndërtuar me djersën e papaguar të fshatarëve dhe duhej marrë si kompensim ndonjë tra, apo disa gurë të skalitur për qoshet e shtëpive. Ndoshta një veprim i tillë, ishte edhe pasojë e shpirtit thellësisht hakmarrës të shqiptarit. Në Librazhd e Përrenjas shiheshin gjithandej njerëz të ngarkuar në duar e në shpinë, me dërrasa, hekura, trarë, thasë me miell, veshmbathje e plotë sende të vjedhura nëpër ndërmarrjet dhe magazinat e tregtisë. Edhe vetë drejtorët, shefat dhe magazinierët vidhnin mallrat e më pas u vinin zjarrin magazinave. Flakët skuqnin qiellin në mesnatë dhe kusarët vraponin ferrave e shkurreve, për të fshehur sendet. Ndërkohë, policia nuk nguronte të merrte pjesën e saj në këto bastisje që i bëheshin shtetit. Një yrrja-byrrja të tillë s’na kishin parë sytë kurrëndonjëherë. Nga kjo vërsulje shkatërrimtare, që i ngjante një tërmeti njerëzor shumëballësh, u krijua gjithandej një rrënim i vërtetë. Stuhia njerëzore, që shkatërroi një pjesë të mirë të ngrehinës ekonomike të socializmit anekënd vendit, ishte frymëzuar gjithsesi edhe nga idetë e çmendura të dy skajeve të litarit të politikës: “Dorëzimi i pushtetit në tokë të djegur” dhe “Fillimi i ri nga niveli zero.” Së fundi zgjedhjet e reja nxorën në krye opozitën e re shqiptare dhe shënuan fundosjen e diktaturës gjysmëshekullore. Emigrimi tokësor, ishte shigjeta tjetër e madhe, që çau thesin e kalbur, ku mbahej mbyllur Shqipëria. Kolona të gjata të rinjsh iu sulën Greqisë. Me mënyra e mjete të shumëllojshme depërtuan në shtetin fqinj dhe filluan të punojnë. Bletët tona fluturuan në jug të gadishullit, për të mbledhur nektar. Por mjaltin e sjellë në kosheret këtu, filluan ta thithin me njëmijë mënyra grenzat e babëzitura shqiptare.
Të qartësuar, tashmë, për rolin politik e policesk, që kishte ndjekur dega e Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve të rrethit, krijuesit njëzëri më zgjodhën në krye të saj. Bashkë me çelësat e zyrës, mora në dorëzim edhe hirnoret plot bishta cigaresh, ku ndjehej era e rëndë e sigurimsave të shpërndarë deri në Tiranë. Tryeza e pluhurosur dukej sikur rënkonte nga pesha e dhimbjes, që përmbi të u shkruan frazat e tmerrshme të ekspertizës për pushkatimin e poetëve: “Vjersha është simbolike, hermetike, e errët, alegorike, me përmbajtje reaksionare. Është shkruar nga pozita klasore e vetë autorit, me frymë pesimiste, nihiliste, që mohon gjithçka, duke e parë jetën me syrin e pakënaqësisë ndaj realitetit tonë socialist. Shpreh mendime dhe ndjenja regresive, çoroditëse, në kundërshtim me fjalën e shokut Enver në plenumin e IV të K.Q.” Bashkë me pluhurin pas kolltukëve, u fshi edhe prezervativa e përdorur për ndreqjen e vjershave të ndonjë letrareje të re. Konkurset, bisedat e lira dhe argëtimet krijuese zunë t’ia ndërrojnë fytyrën “degës së zgjidhjes” siç e kishin emërtuar deri atëherë.