47
Sapo doli nga burgu, babai bëri disa kërkesa në Sarandë, të merrte triskat e Frontit për vete dhe për familjen. Por ato mbetën pa përgjigje. Më në fund i thanë të dilte para popullit në mbledhjen e lagjes dhe të pranonte fajin publikisht. E dinin nga dokumentet, se nuk e kishte pranuar as në gjyq, as në burg. Mirëpo këtë kërkesë, sa përulëse, aq dhe të padrejtë, ai nuk e bënte dot kurrsesi. Shprehej, se në asnjë mënyrë nuk mund të shkelte mbi vetveten, për të pranuar absurdin se gjoja kishte dashur të arratisej në Greqi “me kalë të bardhë”. Djemtë i thoshin: “Dil e thuaj desha të fluturoj, se pa triskë Fronti na merr në qafë edhe ne të tjerëve!”.
Por ai nuk tutej nga e veta, me arsyetimin se vuajti aq vjet, vetëm ngaqë nuk pranoi të pavërtetën. Jo të thyhej tani, kur edhe pak kohë kishte mbetur për daljen e së vërtetës në shesh.
- Po të pranoj sot atë që nuk e kam bërë, nesër do t’u dëmtoj më tepër!... - thoshte me besim të plotë duke lexuar çdo ditë faqet e fundit të gazetave.
Pas kësaj, u mor një kohë të gjatë duke bërë lutje pas lutjesh deri në Kuvendin popullor. Shpresonte t’i njihej e drejta e pensionit, për vitet e punës në arsim. Përgjigjet ishin identike: “Nuk të takon pension, se ke qenë në burg dhe je pa triskë Fronti.” I kapur peng mes këtyre dy hallkave të tmerrshme, ai mbeti i dënuar përjetësisht. Dhe për të mos e ngrënë bukën e pleqërisë pa punë, ndonëse shtatëdhjetë e ca vjeç, shkoi gjatë muajve të ngrohtë midis fshatit Borsh dhe Fterrë. Gjeti aty një shtëpi të rrënuar, e mbuloi me degë pemësh dhe filloi të rriste bletë. Robinsoni plak e kalonte ditën mes rrënojave krejt i vetmuar dhe në mbrëmje shkonte te motra e tij e martuar në lagjen Kala të Borshit. Kavanozat e mjaltit të tij zunë të shpërndahen nëpër të gjithë fisin dhe arritën deri në Librazhd. Por ai vetë nuk mund të vinte, se kishte frikë mos na prishte biografinë. Diferencat klasore duheshin ruajtur edhe brenda trungut familjar. Kështu e kërkonte regjimi mizor me prapësitë e tij të shumta.
Ndërkohë, nëna mbante hapur derën e vjetër të shtëpisë deri vonë. E prirur nga parimi i saj human “Bukën mos ia kurse as hasmit se ta shton zoti”. Priste e përcillte njerëzit e farefisit që shkelnin Sarandën nga i gjithë rrethi, me sofrën e varfër gjithmonë shtruar dhe kurdoherë plot. Pak nga të gjitha e me mjeshtërinë e gatimit, ia dilte që edhe me një kile qumësht të bënte disa gjellë, deri te qumështori i saj i rrallë. Dhe i kënaqte të gjithë. Kushëriri i largët nga babai, që e zuri nata dhe u detyrua të shkojë aty, kishte thënë në fshat: “Kur u ula në tavolinën e saj, më erdhi gjynah. Po kur u ngrita, m’u duk se hëngra darkë te mbretëresha.”
Eh, ç’të kujtosh më parë, për atë mbretëreshë të vogël të varfërisë së madhe. Për atë zemërbujare, që me shpirtin behar jetoi kohën e dimrit të llahtarshëm. Me kurajën për të mos u përkulur përballë përbuzjes dhe denigrimit zyrtar. Me tolerancën e saj për t’i folur edhe të ligut. Me durimin dhe sakrificat e shumta për të rritur një karvan fëmijësh në lartësinë e përpjekjeve të një burri guximtar, ajo fitoi në gjerësi atë përnderim njerëzor, që rrallë gra të shtresës së saj e kishin fituar. Shprehja: “Ajo është grua e madhe” përsëritej nga shumë njerëz mirëdashës. Shitësja e bukës, Katerina, ndonëse pjesëtare e një fisi të partishëm, e thërriste nga rruga dhe i fuste fshehtas në çantën e pazarit nga një bukë gruri falas. Dhe këtë e bënte vetëm për Thëllëzën e respektuar, se gra të burgosurish qyteti kishte boll.
Vjollca u bë kopja besnike e të gjitha cilësive të nënës. Ajo vuajti jo vetëm largësinë, por e futur mes të panjohurve plot dyshime, e ngjeu kafshatën me lot. Në rrobaqepësitë e Tiranës, ku supet e përkulura të grave shfrytëzoheshin me pagë qesharake, fitoi zemrat e shoqeve. Personaliteti dhe zotësia e bënte shpesh përgjegjëse apo kontrollore cilësie. Por babai “Kriminel” e ulte sërish mbi makinën qepëse. Vjollca u bë streha e sigurt familjes dhe e pjesëtarëve të fisit tonë të madh, që lëviznim shpesh deri në Tiranë për halle. E ndau pjatën e saj dhe të Hysenit me shumë gojë, për shumë vite varfërie. Lindi vetëm një djalë dhe e rriti si top floriri. Dhe Çimi i saj u bë vërtetë flori. Djalë i qetë dhe i etur për dije, që e thithte librin si sfungjeri ujin, me një lexim të shpejtë, gati vertikal. Siguroi nota të larta dhe me mbiemrin e të atit i doli e drejta e studimit për mjekësi. Por hija e damkës, e reflektuar deri në tre-katër breza, e ktheu edhe floririn në metal të zi. Ndodhi dukuria e zakonshme e reaksionit zinxhir, në zinxhirin biografik. Tek uraniumi, njëri shpërthim shkakton tjetrin, te biografia nga njëri person digjen gjithë të tjerët. Sapo emri i tij u afishua te të drejtat e studimit në lagje, një nga veteranët e kuq të Jugut e raportoi në komitetin e partisë. U hoq menjëherë nga listat, se kishte patur gjyshin në burg. Mjaftonte vetëm fjala burg, e shkëputur nga lloji i fajit, për t’i vënë kazmën të drejtës së dikujt. Ai vetë dhe prindërit gati sa nuk u çmendën. Por malit të kuq në mes të Tiranës nuk i bihej me grushtin e Migjenit dhe djali shkoi ca kohë në malin e Dajtit, kamerier, për të harruar dhimbjen.
Pemuli, nga punëtor i thjeshtë në ndërtim, u bë mjeshtër i vinçave. Dhe shpejt arriti të bëhet montues i ashensorëve, me të huajt që punonin për turizmin e Sarandës. Për një kohë të shkurtër, u vu në krye të shpikësve e racionalizatorëve të rrethit. Por në tabelë i vihej vetëm fotografia. Kjo i dha shkas të shprehet: ”Ne shpikësit pa emër”. E nxirrte bukën e familjes edhe nga hekuri i ndryshkur. Me ca tela çeliku dhe me dalta të imta, bënte grepa peshkimi që lakmoheshin prej peshkatarëve, si më të mirë nga të importit. Peshqit i bindeshin dorës së tij të zgjatur te kallami, sikur të ishte vetë Jezusi në peshkimin për të uriturit. Mblidhte guaska deti nga të tëra llojet dhe me kombinacione të shumta sajonte figura fantastike, që kërkoheshin nga vizitorët e qytetit turistik, si krijime zbukurimi krejt origjinale. Loshi, i aftësuar për riparimin e radiove, mundi të instalohet në Delvinë, te reparti radioteknik i komunales. Gjeti shtëpi aty dhe u martua. Kërkues në profesion, arriti të bëjë qarkun e stampuar të televizorit. Pasi e plotësoi me ekranin dhe elementet e tjerë të blerë, e pajisi shtëpinë me atë aparat aq të kërkuar, që shpërndahej me autorizim nga komiteti. Më pas ndërtoi një aparat galvanizimi, me të cilin nikelonte monopulat e radiove. Por spiuni, që i kishte vënë pas dega e brendshme, raportoi, se kishte ndërtuar një radiodhënës, për t’u lidhur me Greqinë. Policia i rrethoi shtëpinë, për ta kapur në befasi dhe e arrestoi tek flinte gjumin e parë. Gjatë kontrollit të imët, i gjetën pikërisht pajisjen, e cila pas verifikimit nga ekspertët, doli se ishte vërtetë aparat galvanizimi. Por arrestimit kot dhe me aq bujë, i duhej gjetur një shkak, për ta çuar të birin e “Armikut” në rrugën e të atit, siç ndodhte zakonisht. Diku nën krevat gjetën edhe disa shufra karboni, të mbështjella me cipë bakri, që përdoreshin për harkun elektrik të kinemasë. Ia pati dhënë i vëllai, Parimi, që punonte në kinemanë verore të Sarandës, për antenën e televizorit. Por, për të mos dëmtuar vëllanë, Loshi deklaroi se i kishte marrë te mbeturinat e kinemasë, pa dijeninë e tij. Megjithatë, vëllai prapë u hoq nga puna. Dhe për ato pak shufra të shkurtra karboni, që vinin bashkë me filmin, si materiale konsumi, pa numërim e pa vlerë të faturuar, Loshin e dënuan me dy vjet burg. Duke na e shtuar kësisoj edhe ca më tepër tonin e zi të damkës familjare. Dhe frika qe serioze, sa kohë që sistemi i diktaturës, e kishte vendosur secilin prej nesh mbi një rrëpirë të rrëshqitshme, në fundin e së cilës ishte burgu. Kjo na kujtoi, se duhej të mbaheshim me thonj e më dhëmbë për të mos rrëshqitur.
Kur doli nga burgu e nuk i dhanë sërish repart riparimi, Loshi gjeti një motor, me të cilin u shkonte televizorëve nëpër shtëpi, nga Himara në Konispol. Pasi zbulonte shpejt defektin, i drejtohej të zotit: “Numëro deri në dhjetë, të të them ku e ka!”. Ndodhi që, duke u kthyer natën nëpër fushën e Vurgut me fenerin të dëmtuar, u përplas me një kalë karroce kokë më kokë. Kali ngordhi në vend, ndërsa ai pësoi hemorragji cerebrale. Por i pamposhturi Losh u ngrit sërish në këmbë.
Luani, zemërbardhë e flokëbardhë si gjyshi, të cilin e thërrisnin “Lashi i llahtarisur” i bënte traktorët, ruspat, zetorët e prishur, fije-fije dhe u jepte shpirt. Duart e tij të shkathëta, si duar magjistari, kalonin lehtësisht nga riparimet e trasha të motorëve gjithë graso, deri te riparimet e imta të orëve të lubrifikuara me pika vaj bajamesh. Arriti që në të gjithë Jugun, kur kishte ndonjë problem serioz riparimi, të thonin, këtë e bëjnë vetëm ata, “Vëllezërit e Sarandës”.
Kapërcimi me pengesa të larta u bë stili i ecjes për të gjithë. Agimi ishte disenjator në ndërmarrjen e grumbullimit. Dhe bënte krijime estetike me një mori stilesh shkrimi e kombinime ngjyrash, të cilat mund t’i gjeje vetëm në Sarandë. Ndërkohë shkruante reportazhe, përkthente nga italishtja dhe krijonte albume poetike me poetët më të mëdhenj të botës. Letrat anonime të komunistëve të ndërmarrjes, të përsëritura deri në Komitetin Qendror, bënë të lëvizej disa herë, ndonëse kishte bërë emër si poet. Kur fuqia e emrit të tij, u bë më e madhe se intensiteti kundërshtues i pengestarëve, e tërhoqi gazeta “Fitorja” e Sarandës. Bëri shkrime të bujshme, që u ribotuan në organet qendrore dhe krijoi personalitet në punë. Por as këtu nuk e lanë të qetë deri në fund. Botoi Librin e parë me poezi, të titulluar “Jug” dhe shpejt të dytin,“Buka e duarve tona”. Me lirikat meditative për detin, tërhoqi vëmendjen letrare. Kushdo që shkonte në Sarandë, kërkonte të takohej me të. Hokatar, që hedh po edhe pret batuta pa zemërim, goja e tij si një burim drite, që bie në të gjitha anët ku kalon, spërkat të njohurit me humorin e vet, duke ua përndritur fytyrat. Ky karakter gjithmonë gazmor e me humor të hollë, bëri që gjeografia e miqve të tij të shtrihet nga Tirana deri në Kuksin e largët, ku poeti fatkeq Spahiu, s’e hiqte nga goja në çdo rast e me këdo. Njeri me shpirt të rebeluar nga shtypja e rëndë e thundrës së kuqe, Agimi ëndërronte prej vitesh kataklizmën botërore të komunizmit. Por ishte tepër i kujdesshëm prej trashëgimisë ëndërruese...
Parimi, më i vogli i vëllezërve, i konkuroi me punë të gjithë riparuesit e pajisjeve elektronike të Jugut. Gjithçka e difektuar, që mbetej pa u rregulluar nga Gjirokastra dhe Vlora, sillej tek ai si mundësia e fundit. Për arsye se vertikalen e aftësive të tij nuk e arrinte tjetërkush, ishin detyruar ta merrnin vetëm me miratim të komitetit, nga kinemaja, në repartin elektronik të komunales dhe në kabinën qendrore të elektrikut. Pas rrufeve, apo avarive të shpeshta, qyteti numëronte errësirën për fare pak minuta. Parimi bënte lidhje të ndërsjella me linjat, sikur të ishin disa fije të thjeshta brenda kutisë së radiomarrësit. Por kjo aftësi e tij, bënte që edhe kur kishte mbaruar turnin, t’i ndërpritej gjumi me urdhër të drejtuesve kryesor të rrethit. Dhe ndonëse gjithmonë i papërtuar e punëmbaruar, privohej nga të gjithë stimujt moral që gëzonin të tjerët.
Me pak përshkrime, këta ishin vëllezërit e mi, që i mësuan të gjithë profesionet me intuitë dhe virtuozitet. Ngaqë dyert e shkollave u mbylleshin para syve me rrapëllimë. Këta, që në ndeshjet e ashpra të luftës për ekzistencë, i përvetësuan shkëlqyeshëm të tëra teoritë dhe praktikat e fushave të dijes. Këta, që jetuan kohën e diktatit me talente të ndrydhura, me dëshira të shtypura e me gëzime të mohuara. Këta, që krijuan një fis të ri, të madh, me afro njëzet vajza e djem fytyrëshkruar. Këta ishin vëllezërit e mi, njëri më i zoti se tjetri dhe të vuajtur e të nëpërkëmbur, njëri më shumë se tjetri. Atëherë, veç të mirave, cila ishte e keqja që i erdhi regjimit prej tyre? Përse duhej të vuanim një jetë të tërë bijtë e Thëllëzës hallemadhe, që i rriti me thërrime si shqiponja e shkrepit zogjtë e saj? Dhe i bëri më të denjë se çdokush për jetën mbi këtë tokë...