34
Vajtja ushtar nuk mund të shtyhej më tej nga asnjëri komitet. Në qytetin e vogël shihej çdo gjë dhe dihej gjithçka. Klea ishte shtatzënë në muajt e fundit. Dhe po të lindte binjakë, i shpëtoja përgjithmonë shërbimit ushtarak. Me premtimin, se do të më ruhej vendi i punës për dy vjet, gjeta një djalë të urtë vendas, nga fisi i madh i Çotëve. I mësova Xhotës veprimet kryesore, që mund të kryente dhe e çova në Kinostudio për patentën e nevojshme. I fitoi të gjitha me pasionin dhe sinqeritetin e vet.
Lajmthirrja përfundimtare e degës ushtarake shënonte datën e nisjes, 4 qershor. Ndonëse nuk ishte sezoni i marrjes së rekrutëve, më thirrën me urgjencë për t’u nisur bashkë me disa prapambetës të tjerë.
Togeri shoqërues, që kishte ardhur për këtë qëllim, një dropullit me të cilin komunikova greqisht, u tregua miqësor. Ndonëse vendi i shërbimit mbahej sekret deri në arritje, ai më tregoi se do të qëndronim afër Lushnjës. Këtë ia tregova me zë të ulët edhe Kleas, kur u përshëndeta me të.
Çastet aq mallëngjyese të asaj nisjeje, i kam risjellë në përfytyrimin tim gjatë gjithë viteve të mëvonshëm, sa herë kam kujtuar time bijë. Makina ushtarake kishte ndaluar te sheshi në qendër të qytetit. Togeri priste të ndahesha me gruan dhe vajzën e vogël. Kur sapo hipa në karrocerinë me rekrutë, Monda tre vjeç, sikur të kishte parandjerë diçka të keqe te ajo ndarje, filloi të qante me kuje. Klea e ngriti lart ta qetësoja mbi kamion. Por çuditërisht, kolopuçja ime e shtrenjtë me pushtoi qafën me llërat e vogla dhe nuk po më lëshonte për kiamet. Tentova disa herë ta shkëpusja, se po vonoheshim. Por ia jepte ulërimës me sa fuqi kishte në kordat zanore dhe lotët i rridhnin rrëke. Të tërhequr nga skena prekëse, u mblodhën një mizëri gra e burra. Togeri filloi të qeshte e më dha të kuptoja, të mos mërzitesha për vonesën. Vajza kishte mbështetur kokën nën mjekrën time dhe nuk pranonte t’ia zgjidhja duart kurrësesi edhe pas shumë premtimeve se do të kthehesha shpejt. Atëherë Klea i mbushi sytë me lot dhe filloi ta tërhiqte me forcë. Por ajo klithi akoma më keq. Nuk e kisha dëgjuar kurrë të ulërinte asisoj. Dukej tamam si një bishë e vogël e egërsuar. O perëndi, thashë me vete, ç’i shkrepi kështu në atë trurin e vogël?... Mbase ndarja i fanepsej si ikje përgjithmonë, ngaqë ditët e fundit kishte dëgjuar shpesh për vajtjen ushtar. Tek shihja frutin e njomë të dashurisë sime të përvuajtur, që pikonte sumbulla dhimbsurie për mua, m’u këput shpirti. E putha sërish në faqet e lagura dhe si përgjigje, buzët e saj të vogla më puthën disa herë me afsh fëminor të patreguar.
Klea aty poshtë, që kishte mbushur sytë me lot dhe Monda e përlotur që më kishte mbërthyer për qafe e s’më lëshonte, më bënë të mendoj: Ç’e kishte krijuar zoti këtë lidhje të ndërsjellët me dashuri kaq drithëruese për njerëzit? Ç’do të isha unë këndej maleve, pa këto dy krijesa, që më kishin mbështjellë me rrathë të mëdhenj dashurie, si Saturnin rrethoret e veta? Dhe si do të jetoja i vetëm për dy vjet andej poshtë nga po shkoja? Vetëm atë çast nuk durova dot dhe m’u njomështitën sytë. I fshiva shpejt për të mos rënë në sy të turmës. Pastaj e shkëputa vajzën me forcë, ia lëshova Kleas mbi barkun gjer në grykë dhe u nisëm. Nga qendra e sheshit, ku mbetën doçkat e saj të ngritura përpjetë me ulërima të pareshtura, e deri te ura në të dalë të qytetit, ndjeva dhimbjen më të madhe që kam provuar ndonjëherë.
Afër mbrëmjes arritëm në vendin e quajtur, Imshtë e Lushnjës. Dy baraka të rëndomta në fushë të hapur, turma ushtarësh të rraskapitur, të ulur përtokë dhe kazma e lopata rretheqark. Kjo ishte pamja e parë që u ravijëzua në sytë e mi.
Të dhënat biografike, të sajuara te shkresa idiote e kopsitur në dosje, me “ballistë, diversantë dhe mina në Kanalin e Korfuzit”, sipas motos së fshehtë të regjimit: Ne të nxijmë, ti s’di gjë dhe s’ke si zbardhesh, më kishin destinuar të kryej shërbimin ushtarak në repartet famëkeqe të punës. Ky ishte sekreti i vetëm që s’ma tha togeri. Por edhe po të m’a kishte thënë, s’bëja dot asgjë. Për arsye, se regjimi së pari na kishte hequr gojën të gjithëve, pastaj nëntëdhjetenëntë të tjerat, deri në shpëlarjen e plotë të trurit.
Ende pa rënë mirë nata, mizëria e mushkonjave gjakthithëse të Myzeqesë u lëshuan të etura mbi pjesët e zbuluara. Pickimet e tyre të hidhura nuk të linin as të mendoje, as të flisje në errësirë me ndonjërin nga zërat e panjohur. Ushtarët e deklasuar, të grumbulluar nga të gjitha anët vendit, zhurmonin përqark me pyetje të shumta. Pas pritjes në këmbë më tepër se një orë, për rregullimin e rreshtimit, na futën në barakën e mensës. Hangari i gjatë me thupra shelgu, ndriçohej vetëm nga dy fenerë të zbehtë. Për të ngrënë çajin e darkës, që binte erë klor, me një copë bukë të thatë prej elbi të përzier me misër, duhej të ishe tejet i uritur dhe po aq i lodhur. Atë natë s’kisha as uri dhe as ndjehesha i lodhur. Por isha tmerrësisht i trishtuar, nga ai kalim i menjëhershëm prej parajsës familjare, në purgatorin ushtarak të brigadës së punës.
Edhe para barakës së fjetores u përsërit i njëjti refren i pritjes së gjatë të rreshtimit. Pas shumë klithmave të kapterit vlonjat, mezi u futëm në shtratin prej kashte. Ishte ora njëmbëdhjetë, dhe sapo ishim shtrirë, kur u dëgjua sërish klithma e kapterit të tmerrshëm, me katër urdhra njëherësh:
- Çou!...Vishu!...Dil përjashta, rreshtohu!
- Ah, ah, nënën, o kapterro!... - dikush shau me zë të ulët.
Kapteri kishte zakonin e atij dhëndrit fanatik, që theri macen, për t’i futur frikën nuses natën e parë të hyrjes në shtëpi. Ishte paksa e papritur dhe e pakëndshme për fillimin. Se më pas, ky urdhër dhe shumë të tjerë u bënë krejt të zakonshëm, madje edhe kur përsëriteshin shumë herë me radhë.
Megjithatë, këto britma ishin për mua, njësoj si qetësia absolute, sepse netët e para nuk mbylla sy. Si mund të flija, kur në retinën e syve, si në perden e kinemasë, më shfaqej vazhdimisht imazhi i përlotur i sime bije. Doçkat e saj të vogla, të ngritura përpjetë, sikur kërkonin ndihmë nga qielli për të jetuar me babanë?... O zot, ç’torturë e dhimbshme dhe njëkohësisht e ëmbël ishte aty përfytyrimi i figurës së saj engjëllore!...
Pas pjatës me fasule, ora gjashtë e mëngjesit na gjeti me vegla në duar buzë Semanit. Lumi ishte përherë i turbullt dhe me shkëlqime fosforeshente, prej njollave të naftës. Ato notonin mbi sipërfaqe dhe i jepnin mjedisit rretheqark erëmim të rëndë. Kërkohej nga ne për pak kohë, ta detyronim Semanin të ndante një pjesë të ujërave me kanalin e gjerë, që do të hapnim aty pranë.
I veshur me uniformë doku të blertë, reparti ushtarak i punës, i shpalosur në gjatësi rreth dy kilometra, dukej nga larg si një gjerdan i madh gëzhojash të shkrehura. Kapiteni i kompanisë sonë, me një purtekë shelgu të gjatë në dorë, qëndronte sipër ledhit të ngritur nga lopatat. Ai endej pareshtur poshtë e përpjetë, se mos ndonjëri nga ushtarët pushonte sipër bishtit të veglës. Hija e tij e stërzgjatur nga dielli i mëngjesit, dukej si bishti i një dinozauri që fshikullonte pa pushim shpinat tona të zhveshura. “Forca, forca, forca! ” dëgjohej shpesh britma e tij dhe pasohej nga klithma e zemërimit, sapo dallonte diku ndonjë pozicion statik. Dheu ishte i butë, po në lopata peshonte mjaft rëndë.
Orët e para të mëngjesit përballoheshin disi. Por më tej, kur dielli me temperatura të larta fillonte të digjte shpinat e sapoekspozuara, fillonte edhe lemeria. Asnjë pemë, asnjë gur, asnjë kodrinë, që të lëshonte hije rretheqark. Po vetëm fushë e zbuluar, ajër përvëlues dhe rrëke djersësh. Sikur të ishim në grykën e një furre gjigante.
Ditën e tretë, njëri nga ushtarët, një kurbat nga ata që gjithë jetën kishin bërë vetëm shporta, filloi të qante me kuje nga dhimbjet e forta të muskujve.
- O lele, vdiqa, o lele vdiqa! - ulërinte sikur po e rrjepnin për së gjalli dhe shtrëngonte krahët e kryqëzuar.
Duke vërejtur fytyrën e tij të ligështuar, m’u kujtua thënia e një fshatari kur e pyeta pse kishte lënë fshatin për të punuar në sharrën e Stravajt : “Nuk e munda dot dheun e madh me dy krahët e mi të vegjël. Dheu më linte ta rëmih aq sa, për të ngrënë një toç bukë.” Ky kurbat, që ishte mësuar ta nxirrte toçin nga shportat, e ndjeu veten menjëherë të mundur e të sfilitur prej dheut të madh.
- Ç’plasje ke që pëllet si ndonjë buall i zi? - iu avit kapiteni me sy të vrenjtur gjithë zhubra.
- Të keqen, o sho’ kapiten, tu bëfsha kurban, të shplodhem pak, se vdiqa nga krahët, më dhembin sikur më pickojnë njëmijë grenxa...
- Hajt, hajt, jepi, arixhiu i mutit! - i klithi kapiteni mbi krye. - Je mësuar t’u mbash erë fustaneve të arixheshkave...
- Jo, të keqen, jo më vdektë babai! - tha ai i mbuluar nga lotët e me një pikëllim prej zhabe në sy.
- Lere babanë gjallë, or qafir, se je mësuar vetëm të shtrëngosh çupat për sisësh e të punosh përmbys mes shalëve të zeza! - vijoi kapiteni të tallej në mënyrë të përbindshme.
- Jo, më vraftë rrufeja në të gënjej, jo, qafsha nanën!...
- Lere nënën, or parazit, se ajo të ka mësuar të fshihesh gjithë jetën pas gaxhoit për t’i shpëtuar plumbit, por këtu luaj krahët të plotësosh normën, se të piu e zeza!...
Atëherë ushtari kurbat filloi të qante me zë. Dhe e qara gati fëminore e një burri, shkaktoi të qeshura masive.
Në pasditen pas punës dhe pjatës me “pilaf makaronash” të skuqura, na duhej të uleshim për t’u shpëlodhur sadopak e për t’i shpëtuar përvëlimit të diellit. Në fjetore lejohej hyrja vetëm në orën dhjetë të darkës. Atëherë kopeja jonë detyrohej të mërzente tufa-tufa, nën ca kallamishte e bimë të gjata fshesash, që qerthullonin dy shtëpi përdhese fshatarësh, të ndërtuara me lesa dhe baltë aty pranë. Pasi pastronim glasat e rosave kokëgjelbëra, që kuaknin me zë të çjerrë, mbështeteshim te shpinat e njëri-tjetrit për të dremitur pakëz, derisa të na thërriste ndonjë çangë e beftë.
Nën kallama, më tërhoqi tufa e tiranasve. Më i dëshpëruari dukej Tonini; Djaloshi truplidhur e simpatik, flokëzi me faqe të kuqërremta, të pushëritura nga një mjekër e hollë. Pamja e bukurisë rinore, që dallova tek ai ditët e para, filloi të tjetërsohet çuditërisht. Nuk po u besonim syve, se si ishte e mundur që flokët e tij të shkurtër, aq të zinj, zunë pak nga pak të zbardhen. Brenda javës, filloi të dukej si plak i thinjur, fytyrërreshkur. Bëhej krejt i xhindosur, tek shihte veten në pasqyrën e xhepit. Nisëm çdo pasdite të qerthulloheshim rreth tij, për ta qetësuar. Dhe nuk po kuptonim ç’ishte ajo gjëmë e brendshme, që e kishte kapluar aq mizorisht, atë djalë të mirë. Ishim të gjithë në të njëjtat kushte, po gjurmët e dëshpërimit e të lodhjes, nuk i kishim aq të tmerrshme. Gjendja e tij na ngjalli të gjithëve, jo vetëm keqardhje, por edhe panik.
Ngjarja më tronditëse ndodhi në një mesnatë gjumi. Një zë i llahtarshëm tundi kapanonin:
- Heu, bre, m’ka dalë nana kurvë, do shkoj ta vras!... - dhe kërceu nga krevati lakuriq.
- Dale, bre! - u lëshuan disa nga shokët e tij dhe e kapën për ta veshur.
Djaloshin Verior e çmendi mërzia dhe sfilitja në vapën e padurueshme. E përcollën qysh atë natë në spitalin e Lushnjës dhe më tej gjendja e tij nuk u muarr vesh. Por më vonë çdo gjë do të merrej vesh. Madje u fol se te kodrat e Kavajës, ku ushtarët e reparteve të punës hapnin tunele për maskimin e teknikës luftarake, pati shembje të formacioneve të buta prej shtufi. Kishin vdekur dhe ishin sakatuar disa ushtarë të deklasuar. Tragjedia e tyre u mbajt sekret.
Togeri nga Dropulli, që ishte informuar se përveç kinomekanik, isha dhe disenjator e fizarmonicist, më foli me mirëdashje para se të niseshim për në punë:
- Mos u mërzit, se kemi kërkuar nga komanda dhe së shpejti do na vijë një fizarmonikë!...
I tregova duart e shkatërruara nga lopata, të ënjtura e tërë flluska dhe ia prita:
- Tani veç t’i bie fizarmonikës me gishtat e këmbëve...
- Hajt, hajt, se shërohen shpejt! - ma ktheu duke qeshur dhe shkoi te toga e ushtarëve të vet.
Me bajgat e thata të lopëve, që mblidhnim gjatë muzgut nëpër fushë, mundoheshim të krijonim mbi kokat tona një tymnajë verbuese për mushkonjat. Pamja e Imshtës në mbrëmje i ngjante e një arene të madhe tymi, që shkonte drejt qiellit me shkulme të mëdha. Kjo bënte që edhe mushkëritë të na binin era bajgë.
Nisnim letra çdo ditë dhe prisnim postierin si vetë freskun e mbrëmjes. Klea ishte në ditët e fundit të shtatzënisë dhe i kishin shkuar pranë e ëma me Lirikën. Nga përvoja kam konstatuar, se jeta është ndërtuar me ekuilibra të tillë, që edhe në errësirën e mjerimit të shkrepin rreze lumturie. Telegrami me lajmin se Klea lindi djalë më çmendi nga gëzimi. As një i mbetur pa fëmijë prej vitesh, nuk do të kishte bërë si budalla i ndërkryer. Kërceja përpjetë kot më kot. Më dukej trupi krejt i lehtë, i pamposhtur nga lopata dhe dielli përvëlues i fushës më të madhe të Shqipërisë. Mendoja i përgjëruar, kur vallë do të vinte ajo ditë që të shihja kryeveprën e re, me të cilën më priste Klea ime e vetmuar.
Vajzën e doja mbi çdo gjë të shtrenjtë të kësaj bote dhe gëzimin e tejskajshëm nuk ma solli lindja e djalit, por se më lindi edhe një fëmijë. Gjithë jetën i kam dashur marrëzisht fëmijët e moshës së njomë. Buzëqeshja miturake, era qumësht dhe belbëzimet fantaziste, më kanë lënë pa mend. Engjëjt jo më kot janë konfiguruar si foshnja, në të gjitha tablotë e artit gjithshekullor. Nuk e kuptoj dot, se si mund të drejtosh armën, të bësh të vuajnë, apo të lësh pa ushqim engjëjt e kësaj bote, për çfarëdolloj arsyeje! Kush e bën, është shpirt antinjeriu, i gatuar vetëm për krim. E megjithatë, shumë engjëj fluturojnë nga kjo tokë, kur sapo kanë zbritur. Mosndalimi i vetasgjësimit është fatkeqësia më e madhe dhe vetë fataliteti i racës njerëzore. Me këtë dua të tregoj se jam një pacifist i ekstremit.